Een onaf

Onbekend is ze niet, Simone van Saarloos. Achterop dit boek vinden we haar staat van dienst: geschreven kritieken voor de Volkskrant, essays in Vrij Nederland, columns in NRC Next, Zomergast geweest in 2015. En nu dit boek uit 2016, over een vrouw die.

Een tikje mysterieus klinkt zo’n onaffe titel wel. De fantasie prikkelend ook. Wat bedoelt de schrijfster? Een vrouw die niet kan kiezen welke partner ze gaat vermoorden? Een vrouw die eigenlijk een man is? De vrouw die uit het raam stapte en verdween – o nee, dat was de honderdjarige. Raadsels kortom.

Het verhaal dan maar: de Nederlandse Janine Vitafiel is moleculair bioloog en heeft drie maanden verlof gekregen, die ze in New York gaat doorbrengen. Het is geen vakantie – ze moet werken maar ze wil ook de marathon lopen. Ze neemt haar intrek in een scharrig gebouw, waar de boulimia-achtige hospita eten aanbiedt dat ze weigert, waarop de hospita zegt: ‘Jammer schat. Eten is een schat voor je binnenkant.’

Dit soort zinnetjes kruidt het verhaal. Zoals de observatie van een eeltige hand: “Eelt is een van de weinige natuurlijke verschijnselen die juist levenloos een functie vervult.”

Als ze gesetteld is, begint Janine te trainen voor haar marathon terwijl de stilte om haar heen langzaam oorverdovend wordt. Het hardlopen gaat veel minder soepel dan ze had gedacht: haar borsten zijn ballast. Pas als ze een strakke bh laat maken gaat het lopen beter: “Ingesnoerd liep ze als bevrijd.”

New York blijkt een goede afleiding tegen de eenzaamheid die vernietigend de kop opsteekt: ze rent de straten door en probeert de routes te onthouden. Intussen werkt ze aan Follow Your Organ: een orgaanverbeterend project. Daarnaast heeft ze wisselende seksuele contacten, gaat ze een hoofddoek dragen en krijgt ze een onweerstaanbare aandrang om een daad te stellen. Maakt niet uit welke daad, als het maar IETS is. Ze noemt dat creatieterrorisme.

Meer interessante levensvragen worden getackeld. Zo doneert de hoofdpersoon een nier, met in het achterhoofd het veel te anonieme spotje: ‘112 daar red je levens mee.’

“Op zo’n plek hoorde geen nummer te staan, maar een naam. En waarom niet die van haar?”

Tot zover het verhaal, dat voornoemde ideeën, maar tevens een heleboel kenmerken van los zand vertoont. Het is van Saarloos ook niet te doen om een meeslepend verhaal, maar om ideeën voor het voetlicht te brengen, en die zijn per definitie onaf. De ideeën laten stromen lukt goed, maar helaas ten koste dus van een pakkend verhaal.

Als we dat constateren, ontkomen we niet aan de vraag: als het verhaal de lezer niet meeneemt, neemt de lezer dan nog wel kennis van de ideeënrijkdom? Lezen we bijvoorbeeld de boeken van Umberto Eco, dan zien we hoe een sterk verhaal wel tegelijk sterke ideeën kan dragen.

Daaraan denkend, kan de aandachtige lezer zich uitleven op alle stellingen, meningen, gedachtenexperimenten en lekker botte uitspraken die het boek rijk is. Het is een mooi brok wijsheid, verpakt in een vertelling die wat affer had kunnen zijn.

Verrukkelijke doch diepgaande onzin

In dit verhaal is de hoofdrol voor César Aira zelf. Hij is schrijver natuurlijk, en door ‘de wereldwijde economische malaise’ zo arm als een kerkrat. Aangetrokken door een toeristische attractie ‘De Draad van Macuto’ bezoekt hij die: een dik touw dat half boven de zee hangt en waarmee op onverklaarbare wijze piratenschatten vroeger aan land werden gehesen. Het lukt César om De Draad te activeren. Er katapulteert een schatkist uit het water en landt voor zijn voeten: hij is puissant rijk.

Wat goed uitkomt, want hij moet zijn reiskosten betalen voor een literatuurcongres. Dat uit de titel, ja. Verder blijkt de schrijver een wereldberoemde wetenschapper te zijn, die de wereldheerschappij gaat pakken:  

“Dus, er was eens … een wetenschapper die in Argentinië experimenteerde met het klonen van cellen, organen, ledematen, en op dat gebied zo ver was gekomen dat hij naar willekeur in elk gewenste hoeveelheid complete individuen kon reproduceren. … hoewel in het geval van mensen de klonen lichte verschillen vertoonden: ze waren niet honderd procent hetzelfde…

Hier aangekomen raakte hij in een impasse, stokte zijn opmars naar het uiteindelijke doel… Wat dat betreft was hij de typische Dwaze Doctor uit stripverhalen.”

Even een vertalingskwestie, beste lezers. Ik vind ‘De Dwaze Doctor’ een nogal slappe vertaling van ‘The Mad Scientist’ die César Aira bedoelt. Misschien is de vertaler geen striplezer, of kijkt hij niet naar Disneyfilms, maar dat kan smeuiiger. Ik daag jullie uit, lezers, met een in deze recensie ingebouwde prijsvraag: wie vertaalt ‘The Mad Scientist’ naar wel een spitse Nederlandse uitdrukking? Ik doe een voorzet: ‘De Gekke Geleerde.’ De beste vertaling krijgt mijn eigen gave boek van César Aira – ‘Het literatuurcongres’, toegestuurd. Reageren kan per mail.

We dwalen af. Wereldheerschappij, daar gaat het César om, maar daarvoor moet je wel een leger hebben dat geleid wordt door een held. Die held is de bekende auteur Carlos Fuentes; van hem wil César een kloon klonen en opkweken, om met zijn leger de overwinning te bereiken. En ja, waarom niet? Na Poetins 3-daagse oorlog van 2022 klinkt dat waanidee beduidend minder belachelijk dan het lijkt.

Het verhaal springt en hobbelt, slaat af op onverwachte zijpaden, kabbelt door drooggevallen letterbeekjes, wordt dan weer meegesleurd door een waterval van woorden, absurdisme en pure schrijverslol, hier weer even draaiend om het klonen:

“Tot op heden is geslachtsverkeer de enige manier van voortplanting. Geslachtsverkeer, en de bijbehorende liefdeslisten. De scènes van Adam en Eva stonden zo dicht bij het klonen… dat hun echtelijke passie besmet was geraakt door het verdichtsel. Hoe meer ik van seksuele differentiatie een persoonlijk taboe had gemaakt, hoe meer ik hen benaderde met de huivering van een monsterlijke vertrouwelijkheid.”

Lees en geniet – en vergeet de Mad Scientist-vertalingswedstrijd niet.

Nederland – Indonesië, oorlog nummer zoveel

Het is 1909 en de naweeën van de Atjehoorlog, de zoveelste Atjehoorlog, golven na in de herinnering van twee oude mannen. Niet op een positieve manier. De mannen zijn oud KNIL-officieren en hebben uit naam des Nederlands onuitsprekelijke dingen gedaan.

Denk Vietnam, denk Afghanistan, denk Oeganda, denk verschroeide aarde, tel dat bij elkaar op, doe daar Oekraïne nog bij en dan kom je in de richting van de wreedheden die de Nederlandse militairen in Indonesië hebben aangericht. Uit naam van de Nederlandse regering om de orde te bewaren, maar zoals iedereen inmiddels weet gewoon uit ordinair winstbejag. Zaken zijn zaken, meneer.

Otto de Kat zet de sfeer van de twee ex-soldaten Maxim en W.A. goed neer. Gedisciplineerd, met militaire precisie door het leven gaand, genietend van hun pensioen – of toch niet echt. Er is teveel gebeurd. Teveel gedaan en te weinig compassie betoond. Niet dat er ruimte was voor reflectie in die tijd, bevel is bevel. En daar lijden de mannen onder, ondanks uiterlijke stoerheid en dankzij onbekendheid met PTSS.

Die langzaam heviger wordende gewetensbezwaren zijn de motor van het verhaal. De oudere mannen zouden nu de tijd van hun leven kunnen hebben. Geen geldzorgen, een land waarin ze zonder gevaar kunnen verblijven, ze kunnen alle hobby’s die ze willen gaan uitoefenen, er zijn oude vrienden. Maar het verleden haalt ze in.

Subtiel laat de Kat zien hoe eerder behaalde resultaten in het verleden geen garantie bieden voor een zorgeloos heden:

‘W.A.: “Nog afgezien van de lepelaars, alles hier doet me aan Atjeh denken. Griezelig hoe dichtbij het komt. Er gaat trouwens geen dag voorbij zonder gedachten aan wat daar gebeurd is. Ik kan het niet van me afzetten, ik kan het niet verdragen, ik leef in spijt en woede en het lukt me niet om er onderuit te raken. Daarom besef je waarschijnlijk niet hoe je me helpt door over die goeie dagen in Kota te praten. Die tijd heb ik nogal verdrongen, ik heb niet willen toegeven dat ik net als jij ook zulke lichte momenten heb gekend. Hoe doe jij dat, hoe hou jij die herinneringen intact, het lukt mij niet, ze zijn bij mij bijna altijd donker en aangetast.’

‘Nee, W.A., mij lukt dat eerlijke gezegd nog vele malen slechter. Maar met jou komen die Kota-uren moeiteloos terug…’”

Het verhaal is aangrijpend en staat begrijpelijkerwijs bol van emoties. En dat is precies wat op een bepaald moment hinderlijk wordt. Natuurlijk hebben de militairen hun plicht vervuld. Ze hebben moordpartijen gefaciliteerd, bevelen opgevolgd en betalen daar nu de geestelijke tol voor. Maar nieuw is het allemaal niet.

Dit soort thema’s komt in dozijnen boeken voor. Hoewel De Kat een fluwelen hand van schrijven heeft die de lezer op onverwachte momenten bij de strot grijpt, gaat het retrospectief op een zinloos gewelddadig verleden (weet iemand wanneer geweld eigenlijk zinvol is?) toch too much worden. Er was veel onrecht in die tijd en dat is er nog steeds. We weten het.