Withuid in het land der roodhuiden – een essay

De gloednieuwe vertaling van Karl Mays ‘Winnetou’ geeft zo nauwkeurig mogelijk de oorspronkelijke tekst weer, in eigentijds Nederlands. Hoeveel verschilt die tekst eigenlijk van de talloze eerdere vertalingen? Dat zoeken we uit.

De oudste Nederlandse vertaling van ‘Winnetou’ die ik in mijn omgeving kon vinden is een los in de band liggend, vergeeld boek getiteld: Karl May’s reisavonturen – Winnetou’. Een jaartal heeft het niet. Een indicatie is de spelling, die nog rept van ‘eenige’ en ‘menschen’, schrijfwijzen die in 1916 door minister van onderwijs Marchant werden gemoderniseerd. Wel staat voorin: “Bewerkt naar het 220^ste duizendtal der Duitsche uitgave”. Ja, Karl May’s boeken waren immens populair.

Dat zijn ze heel lang gebleven. In de loop der jaren stortten zich tientallen (Nederlandse) uitgevers op die goedverkopende avonturenboeken. De charme ervan was een combinatie van levendige beschrijvingen van (bij Old Shatterhand) het Wilde Westen, grenzeloze avonturen en een onverschrokken held, die bovendien edelmoedig was. Hij leefde tussen de rauwe bonken van pioniers die spoorwegen aanlegden door Amerika, daarbij de Indianen hardhandig uit de weg ruimend. Dat was de basis en de zeer levendige fantasie van May breide daar allerlei verhalen omheen.

Waarom een nieuwe vertaling nodig is na al die jaren, verduidelijkt Ger Tielen, voorzitter van de Karl May vereniging. “…de tientallen vertalingen uit de periode 1930-1960 verschillen telkens weer op een andere manier van de originele Duitse tekst, afhankelijk van de tijd en de geldende canon. In die periode verschoof Winnetou in de perceptie steeds meer van een boek voor volwassenen naar een boek voor de jeugd. Vertalingen bogen met de geldende opvattingen mee, natuurbeschrijvingen werden bekort, Sam Hawkens werd vermakelijk of juist heel serieus neergezet, christelijke aspecten werden eerst weggelaten, dan weer toegevoegd, en de bijzondere vriendschap of zielsverwantschap tussen Winnetou en Old Shatterhand, die lange tijd naar de achtergrond was gedrukt, werd pas in de jaren zestig weer in ere hersteld.”

De avonturen in het verre Amerika waren voor de lezende jeugd erg aantrekkelijk, ook voor deze toen jeugdige lezer. Die begon pas jaren later, bij herlezing, een lichte irritatie bij Old Shatterhand te voelen. Wat was die man irritant braaf, met een brandschoon geweten, die wel heel erg zeker wist dat hij de wijsheid in pacht had. Erger nog, hij legde die wijsheid op aan alle schurken en bedriegers met zijn vuistslag en berendoder. Een held die naarmate de jaren vorderden, zijn glans langzaam zag overgaan in edelkitsch. Ook daarom was het interessant in deze nieuwe vertaling te duiken.

Grondig veldwerk kan daarbij niet ontbreken. De al genoemde Nederlandse uitgave van ‘Karl May’s Reisavonturen’ (het Hollandsch Uitgeversfonds Amsterdam) van vóór 1916 was de oudste. Daarnaast vond ik in de kringloop een ‘Winnetou, het opperhoofd der Apachen’ (uitgever H.J.W. Becht, Amsterdam, 70er jaren vorige eeuw), evenals ‘Karl May, Winnetou ontmoet Old Shatterhand” (uitgeverij Rebo), 90er jaren vorige eeuw. De nieuwe vertaling lezend, met een schuin oog op de oudere vertalingen, bracht de verschillen aan het licht.

Gemakshalve heb ik de vier edities genummerd. De nieuwe vertaling (1) begint met een inleiding. Die staat in geen van de andere boeken. May vertelt kort hoe de invasie van de blanke man in Amerika de ondergang van de indiaan betekende. Het is informatie die in een encyclopedie had kunnen staan, en gaf lucht aan zijn waarschijnlijk gemeende verontwaardiging: “Hoeveel bloed daarbij vloeide en welke wreedheden er zijn begaan, weet iedereen die het verhaal van de ‘beroemde’ conquistadores heeft gelezen. Hun voorbeeld vond navolging. De withuiden kwamen met mooie woorden op de lippen, maar ook met een scherp geslepen mes in de gordel en een geladen geweer in de hand… De roodhuiden moesten wijken, stap voor stap, steeds verder… Als de roodhuiden opkwamen voor hun rechten, werd dat beantwoord met kruit en kogels en legden ze het opnieuw af tegen de superieure wapens van de withuiden…”

Dan komen we in de nieuwe vertaling (1) bij de titel van “hoofdstuk 1 – Een greenhorn”.

Bij de oudste vertaling (2) is dat: “EERSTE HOOFDSTUK – Het “Groentje”.”

Bij de 70-er jaren vertaling (3) is dat exact hetzelfde als het origineel.

Bij (4) uit de 90er jaren: “EEN KERSVERSE GREENHORN.”

Dit eerste hoofdstuk beschrijft het vertrek van de hoofdpersoon uit de oude en aankomst in de nieuwe wereld. Hij arriveert ‘in een Duits gezin’ bij Mr. Henry, waar hij zal gaan werken bij de aanleg van een spoorlijn. Hij maakt de eerste dagen meteen indruk door fabelachtig goed te kunnen schieten en een half wild paard te bedwingen, en neemt geroerd afscheid van dat gezin.

De beginalinea’s van dat eerste hoofdstuk:

(1)”Beste lezer, weet u wat het woord greenhorn inhoudt? Het is een uiterst irritante en minachtende benaming voor de persoon in kwestie. Green betekent groen en met horn wordt een voelhoorn bedoeld. Een greenhorn is dus een groentje, iemand die in een bepaalde omgeving nieuw en onervaren is en voorzichtig zijn voelhoorns moet uitsteken om niet het risico te lopen dat hij wordt uitgelachen.”

(2)“Indien men de zaak wel beschouwt, is het leven eigenlijk de eenige hoogeschool, waarin de leerlingen, d.w.z. de menschen, dagelijks op de proef worden gesteld. Deze wijsheid, zoo oud als de wereld zelf, was mij echter nog niet bekend, toen ik er op zekeren dag op uittrok, om mijn geluk te gaan beproeven in de Nieuwe Wereld. Een onbedwingbare lust tot avonturen, had mij ertoe gebracht naar de Vereenigde Staten te trekken, waar destijds voor jonge en ondernemende menschen een betere toekomst mogelijk was dan in het oude Europa.”

(3) Weten jullie wat een greenhorn is? Dat is iemand, die zonder voldoende ervaring aan iets moeilijks begint, vaak fouten maakt en daarom door anderen, die het beter kunnen, moet worden geholpen. Dat wil zeggen, àls ze hem helpen. Als ze niet zo onvriendelijk zijn, hem uit te lachen en aan zijn lot over te laten.”

(4) “Ik had van jongsaf ervan gedroomd ooit naar Amerika te gaan en om mijn droom te verwezenlijken spaarde ik iedere cent, die ik kon missen en intussen las ik alles wat ik over de Nieuwe Wereld te pakken kon krijgen. Doordat veel lektuur zich bezig hield met de toestanden in het zogenaamde Wilde Westen, waar kennelijk nogal wat werd afgevochten, probeerde ik mij op het leven daar voor te bereiden. Daartoe beoefende ik allerlei sporten, bekwaamde ik mij in schieten en verder in al die dingen, welke mij naar mijn mening daar te pas moesten komen.”

We zien behoorlijke verschillen in tekstlengte. Het ‘aankomen in Amerika’ neemt in (1) anderhalve bladzijde in beslag. Bij (2) is dat 6 regels. Bij (3) ook anderhalve bladzijde, en bij (4) 12 regels. Daarnaast zie we andere taal, formulering, spelling. Maar overeind blijft de essentie, en meteen het avontuurlijke haakje: de hoofdpersoon stapt unverfroren op de boot naar een onbekend continent, De Nieuwe Wereld. De lezer is gepakt: wat staat er te gebeuren?

Heldendaden en meer avonturen in een spannend verhaal – als we onze vier boeken erop naslaan, volgen alle boeken de lijn van het oorspronkelijke verhaal goed. Hier en daar is de tekst in de vertalingen wat uitgedund, met name als Old Shatterhand zijn uitgebreide bespiegelingen over karakters van helden en lafaards uiteenzet.

Of zoals in hoofdstuk 5, als hij aankomt bij de pueblo waar hij de dochter van het opperhoofd, de beeldschone Nscho-Tschi, gaat ontmoeten. In (1) merkt Old Shatterhand op dat de pueblo toch wel een kolossaal, imposant bouwwerk was. Volgt een lange alinea waarin hij stelt dat als de oorspronkelijke Amerikaanse bevolking dit gemaakt heeft, die indianen onmogelijk op de laagste trap van de beschaving kunnen hebben gestaan. Alleen (4) neemt die tekst onverkort over, de andere boeken laten hem weg.

Dat weglaten zien we vaker. Lange, emotionele uitingen worden vaak geskipt ten gunste van de avontuurlijke episoden. Logisch, want men mikte op een publiek dat op zoek was naar avontuur, maar door dit soort ingrepen wordt de diepere dimensie die May erin stopt, behoorlijk afgezwakt. Wat hij regelmatig doet, is het christendom door Old Shatterhand en Winnetou gelijkwaardig laten bediscussiëren, bijvoorbeeld wanneer die twee bloedbroeders zijn geworden. Dat blijft dan weer wel in drie van de vier versies intact.

Winnetou zegt:

(1)”’En je beschouwt ons als heidenen?’

‘Nee, jullie geloven in de Grote Goede Geest en aanbidden geen afgoden.’

‘Mag ik je dan iets vragen?’

‘Natuurlijk. Ga je gang.’

‘Praat met mij niet over het geloof. Probeer me niet te bekeren! Ik ben zeer op je gesteld en wil niet dat onze band wordt verbroken. Het is zoals Klekih-petra zei. Jouw geloof is misschien het juiste, maar wij rode mannen kunnen het nog niet begrijpen. Als de christenen ons niet verdreven en uitroeiden, zouden we hen goede mensen vinden en ook hun leer als een goede beschouwen. Dan zouden we ook wel tijd en gelegenheid vinden om te leren wat we moeten weten om jullie heilige boek en jullie priesters te begrijpen. Maar iemand die langzaam maar zeker dood wordt gedrukt, kan niet geloven dat de godsdienst van degene die hem doodt op liefde berust.’”

(2) Dit fragment wordt in zijn geheel overgeslagen.

(3) “’… Rekent gij ons tot de heidenen?’´

‘Nee, want gij gelooft aan een Grote Goede Geest.’

‘Dan heb ik u een verzoek te doen. Spreek nooit meer met mij over het geloof. Als gij mij zou trachten te bekeren zou dat onze vriendschapsband verbreken. Klekih-petra zei dat het Christelijk geloof het ware is, maar wij indianen kunnen dat niet begrijpen. Hoe kunnen we geloven dat uw godsdienst de godsdienst der liefde is als de christenen ons verdringen en uitmoorden? Als de indiaan niet meer vervolgd wordt zal hij misschien tijd vinden uw heilige boek en uw priesters te leren begrijpen.’”

(4) “-En beschouwt u ons als heidenen?

-Neen, want u gelooft aan de Grote Manitou en bidt niet voor afgoden. Ik ga ervan uit dat uw Manitou en onze God een en dezelfde zijn.

-Mag ik u iets verzoeken?

-Natuurlijk, daarvoor hoeft u geen toestemming te vragen.

-Spreek met mij nooit meer over geloof! Probeer mij niet te bekeren! Uw vriendschap betekent heel, heel veel voor mij en ik zou die niet graag vernield zien. Het is zoals Kleki-Petra zei: uw geloof mag het ware zijn, maar wij roodhuiden zullen het nimmer begrijpen. Wij zouden de Christenen als goede mensen kunnen beschouwen, wanneer zij ons niet voortdurend opjoegen en uitroeiden. Wij zouden dan wellicht ook tijd en gelegenheid vinden om te leren wat nodig is, om uw heilig boek en uw priesters te begrijpen. Maar een volk, dat langzaam maar zeker uitgeroeid wordt, kan niet aanvaarden dat het geloof van degenen die hen naar het leven staan, de godsdienst der Liefde is.’´

Als de kritiek op Karl May zou zijn dat hij een neokoloniaal was, of racistische denkbeelden in zijn boeken stopte, helpen deze fragmenten om het verhaal in het juiste tijdperk te zetten. Wel schemert in de superioriteit en het altijd gelijk hebben van Old Shatterhand iets door dat met een heleboel kwade wil gezien kan worden als übermensch-gedrag. Maar andere delen van de tekst brengen dat gedrag makkelijk weer in evenwicht. Bovendien: de man is een held! En helden doen heroïsche daden, zonder omkijken.

De vertalers tenslotte hebben keihard hun best gedaan de oorspronkelijke tekst te laten shinen in deze nieuwe uitgave. We lezen een van oud stof ontdaan verhaal dat weliswaar gedateerd, maar nog altijd prima verteerbaar is. Het vertalen was nog een hele klus, lezen we in hun nawoord:

“De twijfels die we koesterden hadden te maken met de toegenomen maatschappelijke bewustwording inzake kolonialisme en racisme en het besef dat taal de onderdrukking en vernedering van bepaalde bevolkingsgroepen niet alleen weergeeft, maar ook creëert en in stand houdt, en dat omgekeerd het verzet tegen dergelijke misstanden tot taalverandering kan leiden… Globaal gezien zijn er twee standpunten waartussen je kunt kiezen: ofwel je houdt je aan de terminologie die gangbaar was in de tijd waarin het te vertalen boek is geschreven, of je gebruikt de termen die onderdrukte groepen in onze tijd zelf hanteren en respectvol vinden.”

Voor welke aanpak kozen de vertalers? Lees het boek. Het zal je verrijken.

Sterren: ****

ISBN: 9789086842100

Uitgeverij: IJzer

Ook verschenen op De Leesclub van Alles en Hebban