Holocaust door kinderogen

“Die dag ben ik niet naar school gegaan. Dat wil zeggen: ik ben er wel heen gegaan, maar alleen om me door mijn klassendocent vrij te laten geven. Ik gaf hem de brief van mijn vader, waarin hij verzocht mij ‘wegens familieomstandigheden’ van school vrij te stellen. De leraar wilde weten wat dat betekende, familieomstandigheden. Ik zewi hem dat mijn vader voor de arbeidsdienst was opgeroepen. Toen hij dat hoorde maakt hij geen bezwaar meer.”

Ik begin met deze monoloog omdat hierin eigenlijk het hele boek dat we hier bespreken, besloten ligt. We volgen de geschiedenis van een veertienjarige Joodse jongen die eerst de dreiging van een oorlog – DE oorlog – aanvoelt, en vervolgens de gevolgen ondervindt.

Op een kwade dag wordt de jongen op straat door soldaten opgepakt en, zoals dat ging, op transport gesteld. Naar Auschwitz eerst, dan Buchenwald en daarna Zeitz. Hij ondergaat dat lijdzaam en kijkt eigenlijk vooral met verwondering om zich heen. Wat gebeurt er? Wie doet wat? En de hamvraag: waarom gebeurt dit met hem?

Wij als lezer krijgen door die onschuldige veertienjarige jongenskijk op het leven, de snoeiharde onmenselijkheid van de Jodenvervolging ongefilterd voor onze kiezen. De lezer moet wel van steen zijn om hier geen emoties bij te voelen. Kertész houdt het perspectief consequent vol terwijl de jongen zijn kruisgang maakt langs de vernietigende machinatie die met een duivelse efficiëntie ontworpen is om zoveel mogelijk, met zo min mogelijk inspanning, Joden te vermoorden.

Een stukje verderop in tijd, beschrijft de jongen het veranderende gedrag van een meisje dat hij kent:

“Ze wilde met ons praten over iets wat haar de laatste tijd zorgen baarde en haar sterk bezighield: het dragen van de gele ster. Door de blikken die de mensen op haar wioerpen had ze gemerkt dat zich een zekere mentaliteitsverandering had voorgedaan en dat de mensen zich anders gedroegen tegenover haar dan vroeger, sterker nog: ze kon aan hun gelaatsuitdrukking zien dat ze haar ‘haatten’….

Ik vond dat ze wel wat overdreef, mijn eigen ervaringen waren in elk geval anders. Op mijn werk bijvoorbeeld gedroegen de meeste metselaars zich heel vriendelijk tegenover ons jongens, hoewel iedereen wist dat juist metselaars een hekel hadden aan Joden…

Ook moest ik aan het gedrag van de bakker denken, en ik probeerde het meisje uit te leggen dat zij niet degene was die door de mensen werd gehaat, althans niet zij persoonlijk, tenslotte kenden ze haar niet eens, maar dat hun haat op de gedachte berustte dat zij een ‘Jodin’ was.

Kertész neemt op fluweelzachte wijze de lezer bij de hand, de ondoordringbaar duistere wereld van Jodenvervolging in, en juist door dat fluweel komt de boodschap des te harder binnen.

—

ISBN: 9789028233065

Sterren: ****

Uitgeverij: van Oorschot

Ook verschenen op Bazarow 

Inleiding tot ellende

Het is niet het eerste kostschoolboek dat we hier bespreken, en waarschijnlijk ook niet het laatste. De tijd dat jongeren op kostscholen doorbrengen is zelden leuk. Het tegenovergestelde is het geval. Ze voelen zich niet thuis tussen de ruwere, lompere en niet van sadisme gespeende andere jongeren op die kostschool, het type dat onmiddellijk dat uitwasemende ongemak ruikt en daar misbruik van maakt.

Musils jonge Törless volgt dat patroon naadloos. Törless wordt ondergedompeld in een kwaadaardige wereld die niet de zijne is. Hij krijgt de ‘vrienden’ Beinenberg en Moté, de slechtsten van zijn jaar: “…getalenteerd weliswaar en uiteraard ook van goeden huize, maar soms wild en ongeremd op het wrede af. En dat juist hun gezelschap Törless boeide, lag waarschijnlijk aan zijn eigen onzelfstandigheid..”

Langzaam vorderende puber als hij , krijgt hij interesse voor het andere geslacht. Vooral als hij samen met zijn vrienden door de velden loopt, en zijn gevoelens steeds verwarder worden:

“Voor de deuren van de meeste huisjes stonden vrouwen, in rokken en grove hemden, met brede, vuile voeten en blote, bruine armen.

Als ze jong en mollig waren, kregen ze menige Slavische kwinkslag naar het hoofd. Ze stootten elkaar aan en giechelden om die ‘jonge heren’; soms slaakte eentje een gil als een voorbijganger al te rakelings langs haar borsten was gescheerd of beantwoordde ze een tikje op haar dijen met een lach en een verwensing.”

De jonge Törless krijgt ook last van ‘gevoelens’, vooral ‘s avonds moederziel alleen in bed liggend:

“Zodra dat onduidelijke gevoel zich deed gelden, verloor zijn aandacht het behaaglijke waarmee men het verloop van een wetenschappelijk experiment volgt. Er leek dan een lichamelijke invloed van Basini uit te gaan, een prikkel zoals wanneer je dicht bij een vrouw slaapt van wie je op ieder gewenst ogenblik de dekens kunt wegtrekken … Datgene wat jonge stelletjes dikwijls tot uitspattingen aanzet die hun zinnelijke behoefte verre te boven gaan.”

Kortom, de innerlijke wereld van de arme jonge verwordt tot een verschrikkelijke draaikolk van niet ophoudende gedachtenstromen. Geweld, seks, onbegrip, domheid, onderdrukking, verraad en pure haat zijn de bijproducten die zijn hersens hoe langer hoe meer vervuilen. Een oprukkend ongemak zogezegd. In dat verband is Musils boek nu weer akelig actueel: niet lang na het verschijnen van dit boek stond de wereld in brand door de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van het fascisme. 

Coronagestuurde novellus

Ook in Amerika legde in 2020 de coronapandemie veel activiteiten plat, maar niet die van The Authors Guild of America. Deze vereniging van schrijvers gebruikte het isolement van corona juist als startpunt voor een literair project. Zesendertig Canadese en Amerikaanse auteurs werkten samen aan een novellus (de oervorm van een origineel verhaal)

Elk van hen schreef een hoofdstuk in de geschiedenis die zich afspeelt op het dak van een flatgebouw in Manhattan tijdens de coronapandemie. In dat tijdsbestek van 14 dagen lezen we de bijdragen van onder veel meer Dave Eggers, John Grisham en Celeste Ng, onder redactie van Margaret Atwood.

Gaaf plan? Zeker.

Uniek? Ook.

Lekker leesbaar? Mwah.

Goed verhaal? Gaat wel.

Gemengde gevoelens dus over deze novellus. How come? Afturvend is het plan goed en origineel: neem een aantal (bekende) schrijvers en laat ze elke dag (in het boek) een hoofdstuk van een pandemieverhaal schrijven. Zorg voor een goede redactie zodat het doorlopend en liefst nagelbijtend spannend verhaal wordt, geef het uit en maak er reclame voor.

Die stappen zijn genomen, en toch leest het boek niet soepel. Dat komt door het lappendekeneffect, ofwel de verschillende invalshoeken die we als lezer te verwerken krijgen.

Om te beginnen de stijl, die uiteraard per schrijver verschilt. Dat zou een leuke zoektocht kunnen opleveren: zoek de schrijver bij de stijl. Heb ik geprobeerd maar het mislukte – zelfs met de namen van de schrijvers achterin het boek op een rijtje, kon ik niet de goede bij de tekst vinden. Sorry daarvoor alvast, schrijvers. (Die links zijn trouwens wel te vinden, voordat je wanhopig het boek in een hoek smijt. Nog verder achterin vind je een lijst schrijvers met daarbij de dag van hun bijdrage).

Dan kun je nog zoeken op onderwerp en thema, maar omdat alle schrijvers onderdeel van het verhaal zijn, lukt het niet daarmee de specifieke schrijver ergens aan te koppelen.

Waag zelf maar een poging. Van wie is deze tekst?

“De burgemeester gaf vandaag een persconferentie en raadde iedereen aan om een mondkapje te dragen; het gevolg was dat in het nieuws de hele tijd werd gediscussieerd over mondkapjes, of ze helpen, of ze verplicht moeten worden, en vooral of er genoeg waren voor iedereen, en zo niet, of we dan de mondkapjes niet moeten reserveren voor de dokters en het verplegend personeel. Toen we ’s avonds boven (op het dakterrasNV) kwamen, zag ik dat sommige bewoners het advies hadden opgevolgd en een allegaartje aan mondkapjes hadden geïmproviseerd – sjaaltjes, skikousen, bandana’s.”

Je kunt zeggen dat het juist wel grappig is als elk hoofdstuk anders aanvoelt. Maar toch gaat dat wringen bij de volgende toets der kritiek: de continuïteit van het verhaal. Ook daar draagt die wisselende toon niet aan bij. Anders gezegd: het verhaal wordt rommelig. Er zit geen vaart in; het gaat niet leven. En dat is ook voor een novellus geen plezierige ervaring.

Ik realiseer me dat deze beoordeling vrij negatief aanvoelt. Toch is het novella-idee leuk en uniek. Alleen al het feit dat 36 van de betere schrijvers zich uitleven in een hoofdstuk, is het waard om een poging tot lezen te wagen.

O ja, en het fragment was ‘Dag 4’, geschreven door Emma Donoghue.

—

ISBN: 9789029514224

Sterren: **

Uitgeverij: Arbeiderspers

Ook verschenen op Bazarow 

Plastische oorlogsherinneringen

Bij de connaisseurs ging een gedempt gejuich op, toen in 2021 bekend werd dat van Louis-Ferdinand Céline vier manuscripten werden herontdekt. Deze waren geschreven in de jaren tussen zijn twee bekendste boeken: ‘Dood op krediet’ en ‘Reis naar het einde van de nacht’.

Céline werd door deze twee romans een instant grote naam in de wereldliteratuur, maar door zijn openlijke antisemitisme en de reacties die dat opriep, verdween hij een aantal jaren van de literatuurradar. ‘Oorlog’ is het eerste van de vier gevonden manuscripten die in Nederlandse vertaling verschijnt.

Wie ‘Reis naar het einde van de nacht’ en het boude, schokkende taalgebruik daarin kent, kan al vermoeden hoe de toon van dit ‘nieuwe’  manuscript zal zijn. Nam hij in de ‘Reis..’  absoluut geen blad voor de mond; in ‘Oorlog’ doet hij er met leesbaar plezier nog paar schepjes bovenop.

Het verhaal is geschreven rond 1934, tijdens de Grote Oorlog aan weerszijden van de Frans-Belgische grens. Het is niet duidelijk hoeveel van het verhaal autobiografisch en hoeveel fictie is, maar de mix is zeer effectief.

Het verhaal begint zonder omhaal: Brigadier Fernidand heeft op het slagveld zware verwondingen opgelopen en wij lezers treffen hem als hij recupereert in het ziekenhuis van Peurdu-sur-la-Lys.

“Links zat m’n hele oor met bloed aan de grond vastgekleefd, m’n mond ook. Tussen oor en mond was het een gigantisch lawaai. In dat lawaai heb ik geslapen en daarna heeft het geregend, een echt plensregen. Kersuzon naast mij lag loodzwaar strakgespannen onder water. Ik bewoog een arm naar zijn lichaam. Ik raakte hem aan. De andere ging niet meer. Waar de andere arm was wist ik niet. Hij was heel hoog de lucht in gegaan, hij tolde door de ruimte en daarna kwam hij naar beneden, trekkend aan m’n schouder, wrikkend in het rauwe vlees. Daardoor brulde ik er telkens flink op los en daarna was het nog erger. Later lukte het om minder lawaai te maken, nog steeds met dat schreeuwen van mij, dan die verschrikkelijke herrie waardoor m’n hoofd, m’n binnenste kapot werd gebeukt als door een trein. Je verzetten had geen enkele zin. Voor het eerst in die bagger vol fluitend langsschietende granaten heb ik toen geslapen, in alle lawaai dat je je voor moet stellen, zonder dat ik helemaal buiten bewustzijn raakt, oftewel al met al in een staat van verschrikking…”

We herkennen de recht-voor-zijn-raap stijl: bruut en schokkend als in ‘Reis naar het einde van de nacht’, maar dan bruter en schokkender. Dat past uitstekend bij het thema oorlog, waar uiteindelijk deze roman van doortrokken is.

De gruwelijkste details komen voorbij, we voelen lijfelijk met de patiënt mee als zijn hoofd één harde fluittoon is, als hij zijn niet meer goed werkende been met zich mee sleept, als hij zwetend wakker schrikt uit een loopgraaf die een bed blijkt te zijn, als hij uitgeblust in een leunstoel hangt. En het werkt: wij lezers worden ook het slagveld op gejaagd, moeten duiken voor laagvliegende bommen, staan tot onze knieën in een met ijskoud water gevulde loopgraaf.

Zo brengt Céline de zichtbare kant van de oorlog tot leven. Voor de onzichtbare kant gebruikt hij het gedrag van de langzaam opknappende soldaat. Fysiek herstelt die min of meer, maar geestelijk is hij onherstelbaar beschadigd. Een bijeffect van die oorlogstrauma’s is, dat het ook de verpleegsters aantast: ze doen onuitsprekelijke/seksuele dingen met de weerloze patiënten. En dan zijn we pas op 1/3 van de roman.

Die andere 2/3 laat ik graag aan u, liefhebber. Zie het als een onstuimige, onverwachte bonus van een verloren gewaande oom. 

—

ISBN: 9789025316020

Sterren: ****

Uitgeverij: Atheneum

Ook verschenen op Bazarow