Broeierige grotestadsnotities

Een reddeloos verderfelijke plek vol wellust, ongebreideld genot en promiscuïteit. Dat is de stad Alexandrië van eind jaren dertig van de vorige eeuw, concluderen we na het lezen van deze scabreuze aantekeningen van verteller Darley.

Darley is het prototype van een Britse gentleman die rondstapt in de groteske gebeurtenissen van die tijd. Glimlachend om zich heen kijkend, ultradroog commentaar leverend, tongue in cheek de dingen die hij meemaakt, op schrift stellend.

Auteur Lawrence Durrell zet Darley stevig maar fluïde neer in Alexandrië. De hoofdpersoon begint een heftige liefdesrelatie met de Justine uit de titel. Een overspelige relatie vanzelfsprekend. Dat heeft z’n risico’s, vooral vanuit het gezichtspunt van wraakzuchtige echtgenoten: ook om die reden bedrijven Darley en Justine hun verboden en daardoor des te explosievere geheime liefde. Gaat dat goed? Natuurlijk niet – ze moeten zich in steeds meer bochten wringen om buiten schot van de jaloerse bedrogene te blijven.

Maar het mooie van dit verhaal ligt niet alleen die oplopende spanning. Terwijl de verwikkelingen zich naar een onvermijdelijk dramatisch hoogtepunt spoeden, laat de verteller zich niet onbetuigd met het in detail sarcastisch beschrijven van de zeden en gebruiken in de stad Alexandrië zelf:

“George-Gaston Pombal, een lage consulair ambtenaar, deelt een tijdje een kleine flat met mij in de rue Nebi Daniel. Hij is onder de diplomaten een zeldzame figuur, omdat hij een ruggengraat schijnt te bezitten. Voor hem is de saaie tredmolen van protocol en vermaak – die lijkt op een surrealistische nachtmerrie – vol exotische charme. Hij ziet de diplomatie door de ogen van iemand als Rousseau, Le Douanier. Hij leeft zich erin uit, maar laat wat hem nog rest aan intellect er niet door overspoelen. Ik vermoed dat het geheim van zijn succes schuilt in zijn ontzagwekkende luiheid die bijna bovennatuurlijk is. Hij zit aan zijn bureau in het Consulaat, dat vol ligt met de eeuwige confetti van visitekaartjes met de namen van zijn collega’s.”

Een heerlijk subtiel verhaal dus, met veel tussen de regels door te lezen scherpe observaties. Al vergen de pagina’s door meanderende volzinnen wel wat zitvlees van de lezer. Maar daarvoor terug krijg je een onvervalst beeld van een levende, ademende, stomende stad met haar verdorvenheden, viezigheid maar ook schoonheid, zoals het ging in vervlogen tijden.

Voor wie van dit proza geen genoeg kan krijgen: er zijn nog drie delen die bij dit boek horen. Justine, Balthazar, Mountolive en Clea vormen samen ‘The Alexandria Quartet. Volgens de Times: ‘De publicatie ervan was een mijlpaal in de Britse naoorlogse literatuur.’

—

De andere kant van bootvluchtelingen 

Rosita Steenbeek is een redelijk bekende naam in de Nederlandse literatuurscéne. In 1994 betrad ze met ‘De laatste vrouw’ het speelterrein van onze letteren, en zette in de jaren erna nog veel meer papieren kinderen op de wereld. De voorlaatste was ‘Julia’ in 2022. En nu, 2023, hebben we ‘Droomland Italië’ in handen.

Een roman volgens de definitie van een literair werk is dit niet. Eerder een (reis)verslag van provincies en steden in Italië, maar dan niet in de Lonely Planet-zin des woords. Hier bezoekt ze de plekken waar (boot)vluchtelingen aan wal komen.

Nou ja, meer specifiek de plekken waar het de bootvluchtelingen lukt om aan land te komen. Als hun boot door ruw weer niet omgeslagen is, of teruggestuurd door de marine, of per ongeluk overvaren door een vrachtschip.

Ze weet veel van die wereld, blijkt al snel als ze de opvangplekken bezoekt. Daar ontmoet ze oude bekenden, veelal idealisten die het straffe beleid van de regering (terugsturen!) ethisch niet kunnen verantwoorden, en peilt de toestand. Die is niet best, zoals iedereen weet die het nieuws volgt.

Haar reis voert van Lampedusa naar Calabrië, Bolzano, Turijn en Triëst. Op elk van die plekken zijn immigranten te vinden, in verschillende stadia van inburgering. Of ontreddering, als je het vanaf de andere kant bekijkt. Steenbeek maakt er geen geheim van wat haar houding ten opzichte van deze nieuwkomers in Europa is: het zijn allemaal mensen.

Tussen die mensen mengt ze zich en beschrijft dan zoiets als “De deken van Yusuf”: 

“Yusuf was een jongetje van zes maanden dat is verdronken. Tijdens de begrafenis op Lampedusa sloeg een eilandbewoonster een deken om de schouders van de huilende moeder en omhelsde haar. Dit gebaar maakte veel indruk op de mensen die er getuige van waren, en zo ontstond het idee om met z’n allen een deken te maken, een deken van herinnering, een deken die steeds groter wordt.”

Veel van de inwoners rondom de aanlegplaatsen helpen inmiddels de immigranten voor zover dat mogelijk is. Dat staat dwarsdiametraal op het officiële beleid: de Italiaanse regering hanteert een zeer streng terugduwbeleid. Ook racisme steekt de onvermijdelijke kop op. Daarnaast is er weinig werkgelegenheid, en in de baantjes die overblijven worden de immigranten zowel onderbetaald als overbelast.

Voor een actueel beeld bezoekt Steenbeek een Syrische familie die in Turijn woont:

“Het huis is aan de familie ter beschikking gesteld door de waldenzen. Er is afgesproken dat de Syriërs na twee jaar een deel van de huur betalen en geleidelijk het volledige bedrag. Corona heeft veel verstoord. Het restaurant waar Ibrahim werkte, ging dicht. Lange tijd had hij geen werk. Sinds kort weer wel, maar hij is nu de enige hier die geld verdient. Hun broer Issa, die een nieuwe arm heeft, studeert architectuur in Florence, een studie waar hij in Aleppo mee was begonnen…. Na zijn studie wil hij hier aan het werk en hij hoopt ooit te kunnen helpen bij de wederopbouw van zijn land.”

Een update van het actuele beeld in het voorjaar van 2023 stemt nog minder vrolijk dan het boek. Er wagen steeds vaker en meer mensen de oversteek naar Italië. Het antwoord daarop is een steeds hardere repressie van regeringswege, en maatregelen ter verdere ontmoediging zijn in de maak. Tot zover droomland Italië.

Fax-gedachtenstroom toont chaotische binnenwereld

De ‘faxen aan Ger’ van Nicolien Mizee zijn binnen en buiten boekenland een begrip geworden. Geheel op eigen kracht creëerde Mizee een genre binnen een genre. De geschiedenis is al vaak verteld: ze schrijft sinds 1994 brieven aan de door haar hevig bewonderde docent scenarioschrijven, Ger Beukenkamp, en faxt hem de teksten door. De faxen worden uiteindelijk gebundeld in boeken, niet dat dat iets uitmaakt want Gert antwoordde nog nooit. De bruut.

In handen hebben we ‘Een licht bewoond eiland’, Faxen aan Ger 5. Het boek is uitgegeven in 2022 en beslaat de periode van 24 februari 2000 t/m 1 augustus 2000. Een sprong terug in de tijd, niet alleen faxgewijs

Na de mooie aanhef ‘Allesverpletterende,’ gaat Mizee los in een associatieve stijl. Langs allerlei uithoeken, omwegen, gedachtensprongen, afdwalingen, zichzelf interrumperende correcties, hak op de takkige stukjes, nadrukstréépjes, overpeinzingen, twijfels, citaatjes, (tussen haakjes), vraagtekens, aanhalingstekens en behoorlijk wat uitroeptekens, maakt ze haar punt. Dat vaak geen punt is.

Zo vertelt ze aan Ger over haar discussie met ene Charlie over An angel at my Table van Janet Frame, een veelgelezen boek uit die tijd:

“’En toen begon hij weer over An angel at my Table van Janet Frame.

Qua inhoud (door jou ooit samengevat als: lelijk eendje wordt zwaan) lijkt het wel wat op mijn boek maar de stijl is een beetje vreemd. ‘Mijn gebit was nu bijna volledig verrot’, staat er. Maar daar vóór hebben we nog niets over slechte tanden gehoord. Ik terugbladeren, nee hoor, niks over tanden. Terwijl rotte tanden zo verschrikkelijk zijn dat je er een heel boek aan zou kunnen wijden. (Wat ook wel gebeurd is.)”

Denk deze stijl het hele boek door en je hebt een goede indruk van deze wonderlijk eenzijdige correspondentie. Van Nicolien doemt een beeld op van iemand die een niet erg florissant zelfbeeld heeft. In feite heeft ze de grootste moeite de dag door te komen, beginnend met het grote probleem van het opstaan. Je bed uit komen, de gordijnen opentrekken, koffie voor jezelf maken. Die routine vraagt al in de eerste uren van de dag haar volledig beschikbare energie. En dan moet ze de rest van de dag nog.

De schrijfstijl is behoorlijk in contrast met dat beeld – ze schrijft los uit de pols, van onderwerp naar onderwerp hoppend, zaken scherp analyserend, soms ronduit zeurend. Haar leven van dag tot dag. Alle dagen eigenlijk, waarin ze het liefst met rust gelaten wordt, maar ja, ze moet toch eten, drinken, naar de buurtsuper.

Die stijl maakt het faxboek bijzonder. Het over de onderwerpen heen scheren, afgewisseld met het loodzware tillen aan het dagelijkse leven, geeft een mooi evenwicht. Belangrijker: het maakt de faxteksten prettig leesbaar. Je gaat meeleven met haar angsten, met haar spannende zaken. Zoals dat nieuwe boek dat ze geschreven heeft. Geen faxboek, maar een ‘gewoon’ boek, dat door de uitgever ‘gewoon’ uitgegeven gaat worden. Met een presentatie. En mensen die komen kijken. Allemaal zaken waar ze heftig neurotiserend naartoe leeft, en die ze uiteraard gewoon overleeft. Dat zou Ger toch ook moeten waarderen. Alleen antwoordt hij nooit. De bruut.

Onderkoelde actie

De allereerste zin op de flaptekst:

“Terwijl hij in de koude zwarte Welshe nacht aan zijn visnetten sleurt, vindt een man bonkend tegen de rotsen de oplossing voor al zijn problemen.”

Daarmee is het beeld in je hoofd snel gemaakt. Een vierkante kerel met armen als kabeltouwen, een druipende zuidwester op het hoofd geklemd, een waterdichte jas, stevige werkbroek daaronder, en zijn gespierde benen eindigend met grote voeten in groen verschoten, halfhoge laarzen met extra profiel voor op de modderige bodem. Dat is Hold. En hij heeft problemen.

Tevens, of juist daarom, is hij de held van deze saga. Want een heuse queeste, dwaalverhaal, zoektocht, onderneemt onze Hold absoluut. Niet bewust overigens. Hij is visser, doet zijn ding schijnbaar zonder er veel bij na te denken, en leeft een simpel ritme. Opstaan, in de boot de zee op, zoveel mogelijk vissen naar binnen halen, weer naar huis, en dat 365 dagen per jaar.  

Dat huis staat uiteraard op zandige bodem, waar taaie bremstruiken groeien en konijnen tussen de duinen scharrelen. Een prima entourage om met je buks af en toe een stukje vlees in de pan te krijgen.

Een wat karig bestaan, waar op een dag zomaar verandering in zou kunnen komen. Dat zou de hardwerkende Hold niet slecht uitkomen. Hij wordt ouder en de zee wordt er niet warmer op. Als er zich een mogelijkheid aandient om hinderlijke zaken als geldzorgen voorgoed naar de achtergrond te dringen, is de verleiding groot om die te benutten.

Meer details zijn even overbodig. Dit boek hoeft het niet te hebben van een ingenieus plot, of tandenklapperende spanning. Hier gaat het om de taal. Die heeft Jones in de vingers:

“Hoog op de helling bleef hij staan, hurkte neer bij een bremstruik om zijn gestalte te verbergen en hield de buks in de schaduw zodat die niet glinsterde in het maanlicht… De konijnen hupten rond, knabbelden op de uiteinden van het kreupelhout; af en toe snuffelden ze aan de nachtelijke lucht…. dan ineens floepte de lamp aan en daar verschenen de gehypnotiseerde rozige schijfjes van hun reflecterende ogen, en de kogel vloog door de demper.”

Dat zo’n onheilszwangere sfeer van kwaad tot erger leidt, zal geen verrassing zijn. Leest en ontdekt, beste lezer.

In zijn nawoord legt Jones nog uit hoe deze ‘Redux’ versie van dit verhaal tot stand kwam. Het werd voor het eerst uitgegeven in 2011, het was zijn tweede boek. Toen hij het herschreef in 2021 was hij een andere schrijver geworden:

“De tekst die u nu in handen hebt is dus een eerlijke poging om het verhaal terug te vorderen, zonder het te herschrijven als een schrijver met veel meer ervaring, in een wereld die in zoveel opzichten verschilt van de wereld waarin de allereerste versie ontstond.”