Sudderlappen met spekjus

Als het de bedoeling was om de inhoud van onderhavig boek een spiegeling te laten zijn van de titel, dan is die opzet geslaagd. Dit verhaal over hoofdpersoon Saar is overbodig omdat dit verhaal zichzelf overbodig maakt.

Huh? Okay, we beginnen bij het begin. Saar wordt gebeld door haar moeder Els. Saar beantwoordt dat telefoontje niet met opspringend enthousiasme. De relatie tussen die twee lijkt niet ideaal. Dat wordt bevestigd als haar moeder meldt dat haar vader dood is, en Els Saar beveelt te komen, en wel nu. Saar sputtert:

“’Mam. Heeft hij pijn gehad?’

‘Ik vraag je of je hierheen komt.’

‘Maar heeft hij pijn gehad?’

‘Ik smeek je, Saar.’

‘Mam, ik kan niet zomaar –‘

‘We zijn er allemaal. De hond zit hier naast me. Ik zie je straks. Oké?’ Ze hangt op.

Het woord ‘onzichtbaar’ dringt zich op, samen met het woord ‘assertief’. Subtiele aanwijzing: in dit epos hangt het eerste woord samen met de hoofdpersoon.

Saar gaat in arren moede dan maar naar dat Brabantse dorp waar ze liever geen stap meer zou zetten. Maar ja, de begrafenis. Dus onvermijdelijk ook de mensen in het dorpje. Opeens weet ze weer waarom ze hier weg is gegaan: de sudderlappen met spekjus. En natuurlijk komt ze Sasha tegen, een vriendje van vroeger, die het oude zeer nog maar eens in geuren en kleuren oprakelt. Hartgrondig wenst ze zich verdoken.

De arme Saar doet haar best, maar toch neemt men haar niet serieus. Ondanks strenge toespraken tegen zichzelf om minder verbloemd door het leven te gaan, blijft haar licht onder de korenmaat. Goed geschreven, want die irritatie maakt zich ook meester van de lezer. Gelukkig voegt Van Grinsven ook een forse dosis humor aan het verhaal toe. Dat maakt het kriebelige verkapt blijven van Saar wat luchtiger:

“In dit dorp zijn er maar twee cafés. Ze liggen schuin tegenover elkaar. De Kruk en het Smidje…

Hier in dit dorp zijn twee soorten mensen. De mensen die de avond beginnen in het Smidje en eindigen in de Kruk en de mensen die beginnen in de Kruk en eindigen in het Smidje.”

Of de titelverklaring, die lastige vraag altijd van de leraar Nederlands. Dit is de situatie:

Saar is in de supermarkt en koopt een condoleancekaart . Het meisje achter de kassa kijkt haar strak aan.

“Saar kijkt haar recht in de ogen. ‘Pinnen, alsjeblieft.’

Het meisje zucht. Pinnen voor twee euro is hier niet de bedoeling.

Hier zijn is niet de bedoeling.”

Maar gezien worden is wel degelijk de bedoeling. Dus is Saar constant bezig gedrag te vermijden als verborgen, latent, sluimerend, verborgen, geloken en heimelijk, en tracht ze in plaats daarvan boven het maaiveld uit te komen. Een levenslange worsteling. Dat interessante thema werkt van Grinsven goed uit, maar het blijft een beetje … braafjes. Zo blijft het verhaal hangen in de sfeer van sudderlappen met spekjus en daarmee is de kans dat je ooit gezien wordt, best klein.

Surreële wereldbeelden

Het best passende woord bij deze verhalenbundel is toch wel Kafkaësk. Als dat niet zo’n veelvuldig misbruikte en onterecht aangehaalde kwalificatie was, zou het de geest van dit werk haarfijn karakteriseren. Want Westerman Holstijn maakt indruk

Niet alleen door de verscheidenheid en diepgang van deze bundel, maar ook door de intense schrijfstijl. Die zorgt ervoor dat de lezer geboeid raakt. En meegaat in de soms erg ver gaande, maar altijd met een korreltje humor, zichzelf in de penarie stortende hoofdpersonen. Of hoofdpersonen die de over hen uitgegoten penarie niet kunnen ontwijken, wat hetzelfde vervreemdende effect heeft.

Westerman Holstijn studeerde af in biothechnologie en mariene ecologie en publiceerde verhalen in Hollands Maandblad. Hij won in 2020 met het verhaal ‘Droogte’ de Resource-literatuurwedstrijd, waarvan de jury onder leiding stond van Louise O. Fresco.

Het eerste verhaal gaat al meteen over een gedaanteverwisseling. Niet dat je wakker wordt en denkt dat je in een pad bent veranderd, nee. Maar wel dat je in je slaap overlijdt en wakker wordt als baby. Een net geboren baby zelfs, waarmee zijn ouders eerst reuze blij zijn. Maar als ze wat vreemde trekjes bij hun oogappeltje ontdekken, karaktertrekjes die al snel alarmerend worden, slaat de argwaan om in een diabolisch weten.

Op dit thema komt Westerman Holstijn terug in ‘Het syndroom van Fields’. De method-acteur Christian Fields, zoals hij zichzelf omschrijft, gaat lekker in zijn carrière. Tot er signalen uit zijn directe omgeving komen die erop wijzen dat hij zijn rollen iets te serieus neemt. Sterker nog: dat hij geen onderscheid meer maakt tussen acteren en de werkelijkheid: hij IS zijn personage worden. Tijd om bij een therapeut te rade te gaan. Heerlijk vervreemdend en droog geschreven:

“De wachtkamer was zo goed als leeg, al leek dat misschien maar zo vanwege zijn absurde grootte. Een therapeut heeft geen wachtkamer voor vijftig personen nodig, en een die zichzelf zo belangrijk vindt dat hij denkt van wel, kan beter zelf eens bij een psychiater langsgaan. Gelukkig weet ik dat Martha dit kantoor geërfd heeft. Er zitten behalve mij nog twee mannen de vergeelde tijdschriften te lezen. Ik vraag me af waar zij aan lijden. Niet aan mijn aandoening in ieder geval: ik kreeg na mijn diagnose te horen dat ik de enige ben in een straal van vijfhonderd kilometer.”

Veel, heel veel meer is er nog te analyseren en te citeren uit deze wonderlijke bundel maar dat doen we niet. Veel beter is het als u het boek zelf koopt of leent en de heerlijk bizarre wereld van deze auteur betreedt. U zult aangenaam verrast worden.

Superieur slap gelul

De kapperszaak. Daar is Simon elke dag te vinden tussen de spiegels, de haarwastafel en de in allerlei standen stelbare kappersstoel. Om haren te knippen, zou je denken, maar dat is niet Simons hogere doel. Oké, hij is kapper, maar dat wil nog niet zeggen dat hij rücksichtslos haren staat te knippen.

Veel liever scheert hij mensen, mannen, zoals dat vroeger ging. Hij geeft hen de barbier-experience:

“Jason wil niet alleen zijn baard bijgewerkt hebben, hij wil ook geknipt worden. Het knippen is gedaan, nu is Simon in de weer met een schaar en een fijne kam. Hij kan natuurlijk net zo goed de baard doen met een tondeuse, maar dat is niet wat de klanten willen. Die willen het gevoel hebben bij de barbier te zijn. De tondeuse, of baardtrimmer, is voor thuis. Zo nu en dan laat Simon de kam in de lucht zweven en duwt hij met een duim de huid wat op. Hij kan het niet laten, hij moet in deze hals de slagader voelen.”

Naast zijn niet al te drukbezette kappersbestaan is hij druk met het uitzoeken van de details van een vliegtuigramp en een histoire d’amour die daarmee verbonden is. Ook belt hij regelmatig met zijn nogal koele moeder. Haar probeert hij steeds wat meer saillante details over de familie te ontfutselen, maar rigide als ze is, wijst ze alles wat naar emotie riekt, bot af.

Tussen dat alles door is er De Schrijver. Daar stelt deze lezer zich een nog levende Harry Mulisch bij voor, die door de Jordaan wandelt en de deur van de kapperszaak openduwt. ‘Ting’! Harry knikt naar de barbier en zet zich neder in één van de roodlederen stoelen. ‘Knippen?’ zegt de kapper.

‘En scheren, graag.’

Er ontspint zich een spaarzame conversatie. Op die niet uitgesproken woorden heeft Simon patent. Hij kan met weinig woorden steeds minder zeggen, een voor een kapper ongebruikelijk talent. De Schrijver heeft een ander doel: hij wil een boek schrijven met een kapper in de hoofdrol. Dus wil hij weten wat een kapper zoal meemaakt, hoe de conversaties gaan, en alweer die notenswaardige details, want dat vult de lege ruimtes in een boek lekker smeuïg op.

Meer dan genoeg onderwerpen die worden aangehaald, zoals de lezer merkt. Dat is de charme, de sjeu en het aangenaam sprankelende, prikkelende, bubbelige van dit boek. Maar het is meteen ook de luchtige ondiepte en het ordinaire dat het verhaal in zich draagt. Waardoor het ondanks het op het oog ongerichte geleuter, toch een sterk compleet en plezierig diepgaande zaken aanstippend verhaal is geworden.

Jonglerende woordenzondvloed met gevaarlijke inhoud

In september 2022 werd het interview van Adriaan van Dis met Salman Rushie uit 1985 herhaald. Wie dat heeft gezien, kan beamen hoe ingrijpend de publicatie van ‘De Duivelsverzen’ was. Ingrijpend vooral voor de rest van Rushdie’s leven. Reli-fanatici constateerden dat het boek de Islam beledigde en riepen een Fatwa (terdoodveroordeling) over hem uit, die ervoor zorgde dat hij moest onderduiken.

Dat fanatici ook een langetermijngeheugen hebben, bleek toen in 2022 een man Rushie bij een optreden in zijn nek stak (de dader was volledig bij zinnen en handelde rationeel, in overeenstemming met zijn diepste levensopvattingen). 

De schrijver overleefde het, maar het toont aan hoe ver nog steeds de verschillende opvattingen van ‘religie’ uit elkaar liggen. De vraag of Rushdie spijt had dat hij zijn omstreden boek had gepubliceerd, heb ik bij van Dis niet gehoord, maar ik vermoed dat het antwoord ‘nee’ luidde. Niet zwichten voor terreur. Het vrije woord moet verdedigd worden. Zoiets.

Die recente aanslag was schokkend, maar heeft ook iets positiefs: over de hele wereld komt weer aandacht voor ‘De Duivelsverzen.’ In Nederland had uitgeverij Pluim moedig al besloten een nieuwe uitgave uit te brengen, en die editie lezen we nu. Dankzij genoemde fanatici gaan we natuurlijk eerst op zoek naar de tekst die zo onvergeeflijk was dat er iemand voor moest sterven. Onbegrip is helaas in ruime mate over onze aarde uitgestrooid.

De titel van dit boek slaat op een apocriefe openbaring in de Koran (verbonden met soera 53) die door Iblis (satan, de duivel) in de vorm van drie godinnen (of engelen) aan Mohammed zou zijn ingefluisterd. Vandaar de naam: duivelsverzen. Zijn antwoord op de vraag hoe hij die drie godinnen (of engelen) zag, zou hebben geluid: ‘Je mag tot hen bidden.’

Daar zit ‘m de crux: als je tot drie godinnen zou mogen bidden, houdt dat in dat je naast Allah ook tot andere goden zou mogen bidden, wat het monotheïsme (waar de Koran onwrikbaar op gestoeld is) ernstig in de weg zit. Dat is voor fundamentalisten (de naam zegt het al) onverteerbaar, en dus werd Rushdie een doelwit. Uitgebreidere informatie over deze complexe duivelsverzen-materie vind je in deze uitstekende uitleg.

Genoeg gereligineuzeld, we leggen het boek langs de literaire meetlat. Want qua verhaal is er veel meer te beleven: Boven Engeland ontploft een gekaapt vliegtuig. Onder veel meer lazeren twee mensen naar beneden: de beroemde acteur Djibriel Farisjta en Saladin Chamcha. Zij vallen in het Kanaal maar brengen het er levend vanaf door aan de Engelse kust aan te spoelen. Ze leven nog. Sterker: Djibriel krijgt na enige tijd een Jezus-aureool terwijl Chamcha duivelse kenmerken gaat vertonen. Het is duidelijk: hier is een goed versus kwaad-situatie geboren.

Dat klinkt als een simpele vertelling. Maar Rushdie houdt de lezer bij de les. Vanaf het begin sprankelt het boek, spatten de volzinnen van het papier, laten de levendige beschrijvingen prachtige beelden in het hoofd van de lezer ontstaan, wisselen tragiek en humor elkaar af, en omwikkelt de auteur de lezer als een python – ontsnappen is niet meer mogelijk – om hem/haar zonder pardon het verhaal in te trekken.

Enthousiast als dat overkomt, is toch enige terughoudendheid op zijn plaats. Rushdies proza is niet het makkelijkst leesbaar. Hij bouwt prachtig kronkelige zinnen die soms halve bladzijden lang doormeanderen, heldere beelden opwekkend maar tegelijk de opnamecapaciteit en het intellectuele vermogen van de lezer ernstig op de proef stellend. Voorbeeldje van een erudiete passage? Welja.

“Het draaide allemaal om de liefde, overdacht Daladin Chamcha in zijn studeerhok: liefde, de weerbarstige kalle uit het Carmen-libretto van Meilhac en Halévy en een van de fraaiste exemplaren in de Allegorische Volière die hij in luchthartiger dagen had samengesteld, – die onder zijn gevleugelde metaforen ook de Storm telde (van de Franse Revolutie), de Spot (hijzelf als flatteuze imitator), Chajjam-FitzGeralds Vogel van de Tijd (die al bijna vliegen kan, en zie! hij is in de lucht) en de Obscene; deze laatste uit een brief die Henry James Sr. aan zijn zoons had geschreven… ‘Een man hoeft slechts zijn intellectuele tienertijd te bereiken, of hij gaat vermoeden dat het leven geen klucht is; dat het zelfs geen elegant blijspel is; dat het integendeel bloeit en vrucht draagt uit de onpeilbare tragische diepten van wezenlijk gebrek waarin de wortels steken van wie het leeft. Iedereen die is staat is tot geestelijk leven, wacht als erfgoed een onontgonnen bos waarin de wolf huilt en de obscene vogel van de nacht kwettert.’ Knoop dát in je oren, kinderen. – En in een afzonderlijke, maar aangrenzende vitrine met voorkeuren van een vrolijke Chamcha, fladderde een gevangene uit de hitparade va de bubblegummuziek de Felle Ongrijpbare Vlinder, die l’amour bedreef met l’oiseau rebelle.”

In de loop der jaren heeft ‘De Duivelsverzen’ (waarschijnlijk vooral dankzij de negatieve publiciteit) miljoenen lezers getrokken, die lang niet allemaal het verhaal tot een goed einde hebben gebracht. U bent dus gewaarschuwd: het is even doorbijten maar dan hebt u ook iets. Een prachtverhaal over goed en kwaad, atheïsme en theïsme, pro en contra en vooral een geweldig pleidooi om voor jezelf op zoek te gaan naar wat het leven de moeite waard maakt. Zonder beperkingen.