Do the right thing

Urk in 2084?

Jottem, een dystopie. Altijd leuk om een naargeestig verhaal over een treurige toekomst door te nemen. Of hebben we hier te maken met een utopie? Ook mooi om te lezen: een naar viooltjes geurend toekomstbeeld, waar iedereen blij en vrij en happy rondloopt. Welke van de twee is het nou?

Dat hangt van de locatie en het perspectief af. Locatie is Schokland, een eiland dat ooit ingepolderd is maar in dit verhaal door stijgend water weer tot eiland is terug gevormd. Het perspectief ligt bij de mannelijke eilandbewoners, die deze geïsoleerde samenlevingsvorm toejuichen om hun rigide ideeën over een samenleving in de praktijk te brengen. Kort gezegd is er een Amish-achtige structuur ontstaan waar de mannen het voor het zeggen hebben en de vrouwen maar één recht hebben, het aanrecht. Zo bezien is het een utopie voor de mannen maar een dystopie voor de vrouwen.

Niet heel origineel, die dystopische invalshoek. Zeker niet als je George Orwell, Aldeus Huxley,  Thomas Moore, Margareth Atwood, Dave Eggers, Adriaan van Dis hebt gelezen. Wel origineel, al wordt dat niet expliciet vermeld, is de link met dat andere eiland, Urk. Als we de actualiteit een beetje hebben gevolgd, weten we dat er vooral sinds de Corona-lockdown in gesloten gemeenschappen als Urk, maar ook Volendam en zelfs voetbalkantines, een soort eigen eiland-mores begint te ontstaan. Die komt erop neer dat de inwoners van die gemeenschappen het zelf allemaal wel regelen. Daar hoeven niet-eilanders zich niet tegenaan te bemoeien. Dat afzonderen en inteelt-invloeden aanmoedigen leidt tot een bijzondere kijk op de samenleving, die in dit boek uitvergroot wordt.

Haro Kraak laat dat onderhuidse gevoel in de tekst uitstekend tot zijn recht komen. Vanaf het begin loeren de veelbetekenende blikken om de hoek, smiespelen de roddels achter je rug, stoten de mensen elkaar aan als je voorbij loopt.

Dat is de ene kant; de andere kant is de klare taal die hij bezigt. In heldere hoofdstukken word je meegenomen in de gedachtewereld van de personages en als dat nodig is, meegesleurd in hun vertwijfeling. Of, net zo makkelijk, in hun ondergang. Die doemsfeer hangt erg indringend tussen de regels.

Dus ja, beklemmend is wel het gevoel dat de lezer krijgt als hij de samenleving van Schokland binnengaat. Dat gevoel heeft Elsa lang geleden weggedrukt, toen ze besloot bij Schoklander Age te gaan wonen. Ze past zich aan, maar weet ook dat echt integreren gewoon niet aan de orde is. Niet voor een vastelander.

Als Elsa en Age een vreemdeling, Kasper, oppikken en tijdelijk in huis nemen, verandert de argwanende houding van de Schoklandse bevolking in afkeuring. Of misschien wel erger dan dat. Age vindt dat het wel mee valt en gaat gewoon door met zijn boottochten voor toeristen – er moeten centjes verdiend worden. Elsa zoekt troost in de drank en solliciteert op een interne baan. Zo kan ze misschien toch beter contact krijgen met de inboorlingen.

Dan gaat het mis met Age. Hij krijgt een aanvaring met zijn boot, waardoor er een aantal toeristen strandt op het eiland. De boot heeft flinke schade, de provisorisch ondergebrachte toeristen morren in toenemende mate.

Elsa heeft haar eigen sores; ze komt erachter wat haar baan eigenlijk omvat en wil daar in geen geval in meegaan. Maar opzeggen heeft consequenties in deze gemeenschap:

“Geen enkel excuus voldeed, besefte ze, want haar ontslag indienen betekende pas het begin van het liegen. Op het eiland ontkwam je niet aan het verhaal dat over je werd vereld, of dat je over jezelf vertelde. Ze stond, als ze haar redenering ver doortrok, voor de keuze: leven met een leugen of verdwijnen. De waarheid aanvechten was zinloos, je kon hier niet iets aan de orde stellen, niets aankaarten, er was al een waarheid.”

Papa is boos

Het citaat van Kafka op de allereerste pagina werpt de schaduw vooruit. Het is een fragment uit een brief van Franz aan zijn vader. “Trouwen, een gezin stichten, alle kinderen die maar willen komen aanvaarden, ze in deze onzekere wereld behoeden en ze ook nog een beetje leidinggeven, dat is naar mijn overtuiging het allerhoogste waarin een mens kan slagen.”

Dan komt het verhaal. We zitten in het hoofd van een jongetje dat wakker wordt in zijn broertjes bed, zijn broertje slaapt nog. Er is stilte, die het jongetje nerveus maakt. Hij komt uit de kamer en ja – scherven van een vaas op de lichtgroene vloerbedekking, bloemen verspreid op de grond. Op de wc kijk je naar buiten en inderdaad, zijn auto is weg.

“In de keuken ruikt het naar koffie.

‘Goedemorgen,’ zegt je moeder. Ze draagt een ochtendjas van dunne, glimmende, hier en daar versleten donkerblauwe stof. De zijkant van haar gezicht is rood en gezwollen.”

Er is geen buitengewoon goede verstaander nodig om deze aanwijzingen te duiden. Het botert niet erg tussen papa en mama, om aan de eufemistische kant te blijven. Door de ogen van het jongetje krijgen we verdere informatie in brokjes toegediend. Zijn wereld is nog klein, maar aan alle kanten, vooral van de mannelijke ouderkant, onveilig. Met voelhoorns op loopt hij letterlijk op kousenvoeten door het ouderlijk huis, een villa in het Gooi, hopend dat zijn vader in een goed humeur is. Spoiler: vaak niet.

Huff neemt de tijd om het verhaal uit te bouwen. Vanaf de slaapkamerscène groeien en reizen we met de verteller mee, van Bussum naar Blaricum naar Laren naar Tiveden en Juan-les-Pins. Het leven van de jongeman wordt breed uitgemeten, iets te breed naar het oordeel van deze lezer. Ja, het verhaal is heftig, en de traumatische omgeving waarin de arme jongeman moet zien te overleven is een psychologisch mijnenveld, maar het had iets compacter verteld kunnen worden.

Dat zijn natuurlijk spijkers op laag water. Het is een intiem verhaal over een harde waarheid die zachtjes verteld wordt, steeds nieuwe sluiers oplichtend, met centraal het hartverscheurende beeld van een opgroeiend mannetje in een gewelddadige omgeving. Een mannetje dat bij alles wat hij doet, zijn vader moet mijden en zijn moeder met medelijden probeert te beschermen. En zijn broertje. Die blijkt namelijk op zijn eigen manier om te gaan met de oorlog tussen zijn ouders; geen manier waarvan hij vrolijker wordt.

Zo’n leven  laat diepe emotionele wonden na, die moeizaam helen. Als ze al helen. Huff laat gedurende het verhaal de worsteling zien waarmee de beide jongetjes moeten dealen. Het broertje van de hoofdpersoon heeft wat meer moeite met die ongemakkelijke waarheid van zijn ouders:

“Vergeten is jouw manier van ontkennen, van negatie, een soort medicijn: je verliest wat je verdriet doet of, erger nog, wat je kan gijzelen. Je broertje, daarentegen, onthoudt alles. Die zwelt op van het verdriet, met een heel leger van gijzelnemers achter zich aan. Er is niet genoeg ruimte in jouw hoofd om alles te begraven, zoals voor jouw broertje niet genoeg land bestaat om te kunnen blijven vluchten.”

Het hele verschrikkelijke verhaal

Het is één van de – ook internationaal – bestsellendste Nederlandstalige boeken van de laatste jaren: meer dan 275.000 maal verkocht and still counting. We hebben het over ‘t Hooge Nest’, geschreven door jurist en schrijver Roxane van Iperen.

De totstandkoming van het boek is interessant: van Iperen zocht een huis. Ze stuitte aan de rand van het NoordHollandse dorp Huizen op een schitterend gelegen huis in het bos. Op de gevel een naamplaat: ‘t Hooge Nest. Ze trok er met haar gezin in en verdiepte zich in de geschiedenis. De rest werd haar geschiedenis.

Het grote oude huis herbergde in de 2^e Wereldoorlog veel (Joodse) onderduikers. Dat lijkt een spannend avonturenverhaal, maar de realiteit was meedogenlozer. De Nazi’s joegen op Joden en deden dat grondig. Gedurende de oorlog was het vaak ook bij ‘t Hooge Nest kantje boord, maar de onderduikers werden niet gevonden. Pas toen de oorlog ten einde liep, ging het mis. In dit ultragedocumenteerde boek staat de complete geschiedenis van het huis in het bos tijdens de oorlogsjaren in het Gooi.

Oorlog, onderduikers, jodenjagers, klinkt dat zwaar? Inderdaad, en van Iperen gaat die ongemakkelijke waarheid niet uit de weg. Integendeel, ze vertaalt de hele verschrikkelijke historie knap naar een meeslepend verhaal. Wel een verhaal met buitengewoon naargeestige trekken, vooral als je je na lezing realiseert wat mensen elkaar aan kunnen doen, opgezweept door een zieke ideologie.

Het eerste dat opvalt is de meticuleuze werkwijze van de schrijfster. Vanaf zin 1 is het duidelijk dat ze het onderwerp scherp heeft. Geen detail is haar ontgaan, geen stukje van de geschiedenis is niet nageplozen, geen plek die genoemd wordt is onbezocht, geen verhaal van de overlevenden is niet gecheckt. Dat geeft het boek een griezelige actualiteitswaarde mee. Het is niet meer alsof het verhaal speelt in een mistige periode van 70 jaar geleden maar we maken het hier en nu mee, en we worden er met onze neus bovenop gedrukt.

Dat is één van de redenen dat dit boek zo’n indruk maakt, ook op nabestaanden. Dat is goed te lezen in Brieven aan ’t Hooge Nest dat in 2021 uitkwam. Toen ‘t Hooge Nest zo’n verkoopsucces werd, kwam een stroom brieven uit de hele wereld op gang, richting de brievenbus van dat huis. Enorm veel mensen voelen zich aangesproken door de ontrafeling van deze geschiedenis, en haast nog meer mensen hebben met terugwerkende kracht gevoelens van woede, rouw, spijt en ongeloof.

Een andere reden is de gedetailleerde manier waarop het boek is geschreven. Het leven van de zussen Brilleslijper en hun geliefden rijst letterlijk in geuren en kleuren uit de bladzijden op. De geluiden van de merels in de tuin van het paradijselijk gelegen huis, de zon die opkomt boven de bomen, de kleuren van de seizoenen, het IJsselmeer dat ligt te schitteren aan de horizon, het knerpen van het grind op de oprit, het brute binnendringen van NSBers, de vertwijfeling van de onderduikers. Alles komt fel tot leven, en wordt even fel door de lezer ondergaan.

Nog een succesfactor is de karakteruitwerking van de personages. Zeker bij een verhaal als dit, waar goed en kwaad lijnrecht tegenover elkaar staan, is het verleidelijk die eigenschappen volautomatisch aan de goeden en slechten toe te wijzen. Maar in die val trapt de schrijfster niet. Ze nuanceert naar waarheid de gemoedstoestanden van de hoofdrolspelers in dit drama. Dus een NSBer op zoek naar ondergedoken Joden hoeft niet 100 % een bad guy te zijn. En een ondergedoken verzetsstrijder is nobel, zeker, maar kan ook jaloers zijn, of zelfs een verrader. Dat maakt het verhaal zo echt als het ook daadwerkelijk gebeurd is.

Een misschien minder in het oog springende bijdrage aan de populariteit van het boek zijn de beschrijvingen van de grove mensenrechtenschendingen die in een oorlog plaatsgrijpen. Zonder omfloerste taal legt van Iperen die mensonterende daden de lezer voor: dit was het dus. Het was de smerige realiteit dat de weggevoerde Joden in luizige, overbevolkte kampen werden gestouwd. Maar ze werden ook dagelijks vernederd, weer een stukje verder uitgehongerd en mishandeld. Het fysieke misbruik was zwaar; het geestelijke aftakelen was nog fataler.

In dat opzicht is het laatste deel van het boek het indrukwekkendst, was het althans voor mij. De helletocht van de zussen Brilleslijper en hun verwanten, als ze opgepakt zijn en op transport gaan, wordt de lezer in het netvlies gebrand. De overvolle treinen die dagenlang onderweg waren en alleen stopten om nog meer magere, stinkende mensen in de wagons te proppen, de viezigheid, de onzekerheid. Het verblijf in de kampen, half uitgehongerd, naakt, nog meer vernederd en elke dag de vraag of jij dit keer naar de verbrandingsoven ging, of toch nog niet.

Zo is dit indrukwekkende verhaal een mooie, maar ook harde leeservaring. Toch zou ik het lezen ervan verplicht willen stellen. Al was het maar voor iedereen die zich bij het begrip Jodenvervolging niets kan of wil voorstellen.