Eerst de dollars, dan de moraal

Het kwam niet door teveel EenVandaag-sensatiereportages maar waarschijnlijk gewoon vanwege de onontkoombare nieuwsstroom over Rusland-Oekraïne. Dit keer hebben we een Oekraïense schrijver als gast. Koerkov is de beroemdste schrijver van Oekraïne, zijn werk is in 36 talen vertaald en hij verschijnt regelmatig in internationale media om commentaar te geven op de toestand in zijn land.

Uitgeverij Prometheus brengt deze gloednieuwe uitgave van het in 1996 uitgekomen boek (in het Nederlands in 2000) uit. Is het te hachelen? Het antwoord is ja, zeer goed zelfs.

Koerkov hanteert een subtiele, bedrieglijk eenvoudig aandoende stijl waarin hij zachtjes kabbelend een wurgend verhaal uitrolt. We ontmoeten Viktor die nadat zijn vriendin wegging, alleen woont in een appartementje in Kiev samen met zijn huisdier, de pinguïn Misja:

“Hij was eenzaam, maar Misja, de pinguïn, had zijn eigen eenzaamheid meegebracht en nu vulden de twee eenzaamheden elkaar aan, en kreeg je eerder de indruk van wederzijdse afhankelijkheid dan van vriendschap.”

Viktor is een literator die ergens tussen de journalistiek en het kleine proza was komen te zitten, en hij schrijft soms korte verhalen. Met één van die verhalen gaat hij naar de krant – hij zou graag gepubliceerd worden. De hoofdredacteur wijst het verhaal af – niet sensationeel genoeg – maar later krijgt Viktor toch een baantje. Hij mag necrologieën schrijven over prominente figuren, al voordat ze zijn overleden. Dat gaat hem goed af, in het begin nog in gelukzalige onwetendheid over waarvoor die necrologieën eigenlijk gebruikt worden.

Het verhaal van Viktor en vooral zijn eigenwijze, door zijn appartement scharrelende en allerlei soorten vis verslindende pinguïn, is op een vreemde manier erg levendig. Koerkov schildert krachtige beelden die worden versterkt met subtiele humor. Als ze het hebben over een ‘ongeluk’ van een berucht persoon:

“’Hoe is hij gestorven?’, vroeg Viktor.

“Hij is uit een raam op de vijfde etage gevallen. Hij was naar het schijnt de ramen aan het wassen, alleen om de een of andere reden niet bij hem thuis. En bovendien ’s nachts.”

De contactpersoon bij de krant geeft opdracht voor steeds meer ‘kruisjes’; de necrologieën die Viktor aanlevert. Viktor beseft dat hij op gevaarlijk terrein is gekomen, vooral als de contactpersoon op een dag met angst in zijn ogen bij hem langskomt en vertelt dat ze elkaar een tijdje niet moeten zien. Voor de zekerheid. Zo houdt Koerkov de spanningsboog bekwaam gespannen.

Wat de schrijver ook doet, is een behoorlijk negatief beeld van het leven in Oekraïne oproepen. Dat voelt in het licht van de verwoestende oorlog die Rusland startte (we schrijven dit in april 2022), een beetje eigenaardig. Als lezer heb je de neiging Oekraïne te steunen in de ongelijke strijd, en haast automatisch de toestand van het land rooskleuriger voor te stellen dan die blijkbaar is. Die visie sneuvelt al snel in dit verhaal. Samengevat is Kiev een stad waar de schimmige ritselaars de dienst uitmaken en het officiële gezag alleen voor flink wat stapels dollarbiljetten in actie komen. Corruptie, verval en desinteresse: het ooit communistische gedachtegoed is vervangen door een misdadigersmentaliteit.

Dat merkt onze Viktor ook als hij zich wil verdiepen in de psyche van zijn huisdier en een pinguïn-expert bezoekt, die vereenzaamd in zijn huis zit. De man, Pidpalyj, is ziek en Viktor kan weinig voor hem doen. Als een soort compensatie scheert hij hem dan maar. Dat gaat niet zonder een paar schrammen bij de oude man.

“Pidpalyj steunde.

‘Sorry,’ zei Viktor automatisch.

‘Geeft niet, geeft niet,’ sprak de oude man hees. ‘Als het pijn doet, leeft het nog.’

‘Wat zegt de dokter?’ vroeg Viktor.

‘De dokter zegt dat ik nog drie maanden kan blijven leven, als ik hem mijn woning geef…’”

Dit soort achteloze doorkijkjes laat zien dat een betreurenswaardige sfeer in alle geledingen van de burgerij is doorgesijpeld. Zedenverval en platte geldzucht lijken de dienst uit te maken. Pure diefstal niet uitgezonderd, wat in een achteloos dialoogje wordt aangestipt als Viktor geld wil overmaken naar een wetenschappelijk project op de Zuidpool:

“Hij was op tijd terug in de kamer om het rekeningnummer en het telefoonnummer op te schrijven.

‘Waar heb je dat voor nodig?’ vroeg Nina verbaasd.

Viktor haalde zijn schouders op.

‘Misschien stuur ik twintig dollar,’ zei hij onzeker. ‘Ter nagedachtenis aan Pidpalyj. Weet je nog dat ik je vertelde over die oude man … Ik heb ergens een knipsel van die basis…

Nina keek Viktor van opzij afkeurend aan.

‘Dat is geldverspilling,’ zei ze. ‘Het wordt gewoon gestolen… Of was je vergeten wat er is gebeurd met het geld dat bijeen is gebracht voor het ziekenhuis voor de kinderen van Tsjernobyl?’

Viktor zweeg.”

Een ander neveneffect van de brede media-aandacht voor de Rusland-oorlog is dat de lezer ineens ook plaatsnamen herkent. Charkov, Podol, Odessa, het verlevendigt maar vertriest het verhaal ook.

Saillant detail is de sticker op de voorkant van deze Nederlandse editie: € 2,50 naar Oekraïne. Waar precies in Oekraïne, vraagt de door het boek dieper geïnformeerde lezer zich dan onmiddellijk af. Dat blijkt OK: de bestemming van dat geld per verkocht exemplaar gaat naar het vertrouwde giro 555.

Koerkov schreef dit boek in 1996. De mentaliteit in zijn land op dat moment is het best te typeren als ‘Eerst vreten, dan eventueel de moraal’. Het is te hopen dat de toestand van de burgerij in de tussenliggende jaren – los van de oorlog – iets verbeterd is. Zoals we het nu lezen, zou dit een triest verhaal zijn als de humoristische stijl het niet wat broodnodige luchtigheid meegeeft. Wrang, maar wel een prima leesbaar en informatief boek.

Weinig nieuws onder Isabels zon

“Isabelle Allende, 40 jaar bestsellerauteur” roept de achterflap. Een aantal van haar bestsellers worden in een nieuw jasje gestoken ter gelegenheid van die 40 jaar. En er is deze nieuwe roman. We lezen ‘m met hoge verwachtingen.

Allende schreef in die 40 jaar een indrukwekkend aantal boeken waarvan er minstens 10 briljant zijn. Haar ‘Het huis met de geesten’ denderde indertijd de lichte literatuur binnen en brak alle verkooprecords, omdat het uniek en goedgeschreven is. Maar dit ‘Violeta’ of ‘Violetta’ zoals de rugtitel gek genoeg anders is gespeld, tempert die hoge verwachtingen toch enigszins.

Een terugkomend storende factor is de humor. Jawel, humor is fijn, op de juiste momenten en goed gedoseerd. Maar niet als het zelden leuk is en toch vanaf de intro tot aan het bittere eind in je gezicht waait. Het is die oude oom op de verjaardag die nog altijd denkt dat hij leuk is, maar bij wie de gasten haastig naar de wc gaan als hij moppen gaat tappen. Het is, hoe zeg je dat, een beetje uitgekauwd.

Voorbeeldje over miss Taylor met haar zwakke gezondheid: “Toen ze eindelijk weer uit bed kon komen, na bijna een maand te hebben geleefd op een dieet van kippensoep met versterkende kruiden, compotes van fruit van het seizoen met bijenpollen, druppeltjes opium en een misselijkmakend drankje van biet en biergist tegen de bloedarmoede, realiseerden mijn familieleden zich dat haar kleren om haar lijf lubberden en dat de helft van haar haren was uitgevallen.”

Ander manco: het verhaal is opgehangen aan de geschiedenis van een land in Zuid-Amerika, dat best Argentinië zou kunnen zijn. Vanaf 1920 loopt die geschiedenis na de Eerste Wereldoorlog, de Spaanse griep, de Grote Depressie, naar bittere armoede en de gevolgen voor de mensheid toen. Allende plaatst Violeta in die setting. Dat voelt alsof ze zo mee profiteert van de loop der geschiedenis (die er toch al is, dus dat hoeft niet meer bedacht te worden) en daarna al die narigheid die Violeta treft naar smaak toevoegt om het verhaal vol te maken. We missen hier inspiratie.

Dan is er het optimisme dat het hele verhaal dooradert. Niks mis met optimisme, maar een aantal verhaallijnen (en eigenschappen van de hoofdpersoon) lijken te veel op het levensverhaal van de schrijfster zelf. We weten dat ze veel heeft doorgemaakt, dat ze het leven van de zonnige kant bekijkt en kan doorbijten, maar eh, we hebben het allemaal al eens gelezen.

“Ik reisde naar Noorwegen om hem te bezoeken, samen met Etelvina en jou, Carmilo, je was toen zes en ik denk niet dat je het je herinnert. In de lange periode dat ik mijn zoon niet had gezien, was hij zo veranderd … In mijn herinnering was het mager, slungelig en behaard, en daar stond een stevige, vroegtijdig kalende man met een bril voor me. Ik voelde me verloren tegenover die vreemde, en een minuut lang, die een eeuw leek te duren, kon ik me niet bewegen, maar hij trok me naar zich toe in een enorme omhelzing, me begravend in de ruwe wol van zijn trui, en toen waren we weer hetzelfde als altijd, moeder, zoon, vrienden.”

Kort gezegd: dit verhaal verhoudt zich tot literatuur als de betere soapserie tot een arthouse film. Beide kunstvormen kunnen trouwens prima vredelievend naast elkaar bestaan. Het is aan de kijker om de keus te maken.